Handreiking voor de omgang met erfgoed van de Tweede Wereldoorlog op Nederlandse kastelen, buitenplaatsen en landgoederen
Elyze Storms-Smeets en Marlieke Damstra (redactie)
Met bijdragen van: Elyze Storms-Smeets, Marlieke Damstra, Nick van den Berg, Sazya Zeefat, Kim van de Ven, Dwayne Beckers, Lisa Timmerman, Manuela Hoepman, Alexandra Berends, Sietske Annevelink-Schurer, Annemieke Hogervorst, Hélène Bremer en Luisa Dorsman.
Oorlog in Arcadië is een samenwerking van Gelders Genootschap en Nederlandse Kastelenstichting. Voorliggende handreiking is gebaseerd op erfgoedonderzoek door het Oorlog in Arcadië onderzoeksteam, adviezen van de landelijke adviesraad en regionale adviescommissies en de ervaringen en kennis van de Oorlog in Arcadië community of practice, waaronder (nazaten van) ooggetuigen, landgoedeigenaren, overheden, historici, conservatoren en vrijwilligers.
In de handreiking staat het erfgoedonderzoek centraal.
De hoofdvraag hierbij was: Hoe gaan we nu, als eigenaren en overheden, om met het WOII verleden op kastelen, buitenplaatsen en landgoederen, en hoe kunnen we in de toekomst hier (beter) mee omgaan (erfgoedtoerisme, -educatie, -representatie, -beleid én beheer)?
Voor het erfgoedonderzoek hebben we vier erfgoedregio’s geselecteerd, verspreid over Nederland. Regio’s met aanzienlijk veel landgoederen en waar de oorlog een grote rol heeft gehad. De regio’s zijn Utrechtse Heuvelrug, Noord-Limburg, de Veluwezoom (Gelders Arcadië), de en Langs de Kust (Atlantikwall). Voor deze regio’s is gekozen omdat hier de landgoederen over het algemeen goed in beeld zijn, er al een netwerk van eigenaren, overheden en experts bestaan, en het verhaal van ‘Oorlog in Arcadië’ een belangrijke rol heeft gespeeld in deze landgoederenzones. Hieronder volgt een korte beschrijving per regio:
Atlantikwall/ Langs de Kust (Zuid- en Noord-Holland)
In de duinen van Zuid- en Noord-Holland ligt een groot aantal buitenplaatsen, vooral van Amsterdamse en Den Haagse regenten, zoals Leyduin, Clingendael, Assumburg, Beeckestijn, Leeuwenhorst en Elswout. In de oorlog werd langs de gehele westkust de Westwall of Atlantikwall aangelegd, ook door veel landgoederen en buitenplaatsen. Er werden onder meer anti-tankgrachten en bunkers aangelegd in het arcadische parklandschap.
Gelders Arcadië (Gelderland)
De landgoederenzone Gelders Arcadië is gelegen langs de zuidelijke rand van de Veluwe en omvat meer dan honderd buitenplaatsen en landgoederen. Het omvat de gemeenten Wageningen, Renkum, Arnhem, Rozendaal en Rheden. In dit gebied is hard gevochten tijdens de Slag om Arnhem (Market Garden), met als gevolg dat veel landhuizen en kastelen zwaar beschadigd en verwoest werden en parklandschappen veranderden in militaire velden met loopgraven.
Noord-Limburg
Tussen Gennep en Arcen ligt een reeks van kastelen aan de Maas, inclusief Bleijenbeek, Geijsteren, Well, Blitterswijk en Arcen. Al deze kastelen werden gedurende de oorlog gevorderd door het Duitse leger. Opeens kregen deze plekken weer een strategische en militaire functie. De Maas was een belangrijke ader. Eigenaren leefden maandenlang samen met de bezetter. In 1944 kwam de frontlinie te liggen op de Maas en moesten de families vluchtten, terwijl de geallieerden de kastelen, waar de Duitsers verschanst zaten, bestookten en verwoesten.
Utrechtse Heuvelrug/ Stichtse Lustwarande (Utrecht)
De landgoederenzone van de Utrechtse Heuvelrug omvat meer dan honderd buitenplaatsen en landgoederen. Aan de oostkant was reeds in de achttiende eeuw de zogenaamde Grebbelinie aangelegd. Tijdens de mobilisatieperiode werd deze linie opnieuw in gebruik genomen, uitgebreid en versterkt. Zo’n dertig landgoederen op de Utrechtse Heuvelrug werden tijdens de mobilisatieperiode gebruikt door het Nederlandse leger. Nadat Utrecht het centrum werd van Musserts Nationaal Socialistische Beweging (NSB) werden veel kastelen en buitenplaatsen in de omgeving door Duitse militairen gebruikt.
De handreiking begint met een hoofdstuk over deze vier regio’s: Atlantikwall (Langs de Kust), Gelders Arcadië (Veluwezoom), Noord-Limburg en de Utrechtse Heuvelrug (Stichtse Lustwarande). Dat hoofdstuk start met een algemene introductie over ‘arcadië’ (kastelen, buitenplaatsen en landgoederen) en welk soort WOII-erfgoed daar aangetroffen kan worden. Vervolgens wordt per regio een korte geschiedenis van de landgoederenzone gegeven (de creatie van ‘arcadië’) en wordt de impact van de Tweede Wereldoorlog in die regio behandeld. Voor elke regio is op basis van historische gegevens en veldwerk een inventarisatie van WOII-erfgoed gemaakt. Elke regionale paragraaf wordt afgesloten met een beknopt verslag van de gemaakte erfgoedfilm en de gehouden erfgoedbijeenkomst en study visit. Vervolgens staan vier thematische hoofdstukken centraal, die de basis vormen van deze handreiking. Elk hoofdstuk heeft een eigen erfgoedthema: Collecties en onderzoek, Beheer en Beleid, Herinneren en Vertellen, en de Kracht van Ontwerp.
De Oorlog in Arcadië handreiking over de omgang met WOII erfgoed op landgoederen is hieronder gratis te downloaden!