Groepsfoto bij Hartenstein
De laatste study visit van Oorlog in Arcadië, op 20 september, bracht zo’n 40 deelnemers naar diverse landgoederen op de Veluwezoom: Hartenstein en Lichtenbeek in Oosterbeek en Avegoor in Ellecom. De landgoederenzone van de Veluwezoom, ook bekend als Gelders Arcadië, ligt op de rand van stuwwallandschap (Veluwe) en rivieren Rijn en IJssel. Het gebied ontleent haar identiteit en aantrekkingskracht in grote mate aan de vele landgoederen en buitenplaatsen die hier vanaf de late Middeleeuwen zijn ontstaan. Het is een waar Gelders Arcadië, met een honderdtal buitenplaatsen en landgoederen. Dit Arcadië, met name de regio rondom Arnhem, kreeg vanaf de Duitse inval in mei 1940 te maken met bezetting en vorderingen. Tussen mei 1940 en voorjaar 1941, zijn de buitenplaatsen Kemperberg, Heuvelink en Vrijland gevorderd. Alle drie waren ze gelegen nabij het kleine civiele vliegveld Deelen, dat van groot belang werd voor het Duitse leger en door hen werd omgedoopt tot Fliegerhorst Deelen. Het vliegveld werd vergroot met drie landingsbanen, hangars, munitiedepots, een spoorlijn voor transport van bouwmaterialen, benzine en munitie, en barrakken. Landhuizen in de nabijheid werden gebruikt als woning voor vliegveldpersoneel, terwijl op de landerijen en in de bossen nieuwe gebouwen en luchtafweergeschut verschenen. Rondom Arnhem werd een groot aantal landhuizen ingenomen door de Luftwaffe, waaronder Zypendaal, Angerenstein en Warnsborn. Het landhuis Avegoor, in Ellecom, werd een school voor de Nederlandse afdeling van de S.S. Het leven van de Duitse bezetter op landgoederen van de Veluwezoom staat centraal in onze erfgoedfilm over de Veluwezoom.
Landgoed Hartenstein is bekend door het Airborne Museum dat sinds 1978 in het landhuis is gevestigd. In de oorlog speelde het landgoed een belangrijke rol in operatie Market Garden. Nadat het kort in gebruik was geweest als Duits hoofdkwartier, werd het gevorderd door de Britse parachutisten die vast waren komen te zitten in Oosterbeek. Ook zij maakten van Hartenstein hun hoofdkwartier, onder leiding van majoor generaal Urquhart. Op dat moment was het landgoed zo’n twee jaar in bezit van de gemeente Oosterbeek en in gebruik als hotel, waardoor het een ideale plek was om soldaten onder te brengen. Hartenstein kwam middenin de vuurgevechten te liggen, en uiteindelijk werden de Britten gedwongen zich in de nacht van 25 op 26 september terug te trekken over de Rijn. Het landhuis bleef zwaar beschadigd achter. Lisa van Kessel, coördinator publiek en presentatie bij het Airborne Museum, vertelde over vaste en tijdelijke tentoonstellingen waarbij er steeds meer aandacht is voor ‘vergeten verhalen’, van Poolse militairen, geëvacueerde burgers, joodse vrijwilligers in het geallieerde leger, etc. We spraken over verschillende manieren van verhalen vertellen (storytelling), het belang van multiperspectiviteit, en de betrokkenheid van jonge generaties. Vervolgens leidde Brigitte van Veggel, programma-adviseur Airborne bij de gemeente Renkum, de groep rond over het landgoed. Hierbij werd stilgestaan bij de verschillende monumenten die op het landgoed zijn opgericht, zoals voor de 1st Airborne Division. Daarnaast zijn er heel veel informatieborden/QRcodes/wandelroutes. Ondertussen zijn er zo veel verschillende bordjes, paaltjes, monumenten te vinden in het park, dat de gemeente beleid wil opstellen.
Bij Hartenstein en het Airborne War Cemetery bij Lichtenbeek
Vervolgens bezochten we het nabijgelegen Airborne War Cemetery, aangelegd op een stuk grond dat voorheen bij landgoed Lichtenbeek hoorde. Manuela Hoepman van de Nederlandse Kastelenstichting vertelde over de aanleg van deze begraafplaats, die is ontworpen door de Britse architect P.D. Hepworth. Hepworth hield in zijn ontwerp rekening met de bestaande structuren die het landgoedkarakter accentueerden, zoals een eikenlaan. Hoewel de begraafplaats een beschutte en intieme sfeer heeft, zijn vanaf het ereveld doorkijkjes in de richting van landgoed Lichtenbeek gecreëerd. Hans Timmerman van Erfgoedcentrum Rozet vertelde over de Britse soldaten die op de erebegraafplaats liggen en hoe zij elk jaar rondom 17 september tijdens de Airborne Memorial Service worden herdacht. De groep deelnemers kreeg tijd om alleen of in kleine groepjes in stilte de erebegraafplaats te bezoeken. Ondanks het volle excursieprogramma kozen we ervoor het tempo even te vertragen, waardoor men in stilte kon contempleren over de plek en de betekenis.
’s Middags bezocht de groep deelnemers landgoed Avegoor in Ellecom. Tijdens de oorlog liet de SS aan de rand van dit landgoed een grote turn- en exercitiehal bouwen die door de SS-Schule werd gebruikt. De voorbereidende grondwerkzaamheden hiervoor werden uitgevoerd door Joodse dwangarbeiders, die dat onder verschrikkelijke omstandigheden moesten doen. Tegenwoordig herinnert nog weinig aan deze geschiedenis, maar de huidige eigenaar, BOEi erfgoed, is op zoek naar mogelijkheden om dit verhaal wel te kunnen vertellen. Na een ontvangst en rondleiding door Suzanne ter Harmsel werd de dag afgesloten met een mini-workshop over de herbestemming van het beladen erfgoed van de turnhal. Welke functie past wel, en wat vooral niet, bij een plek met zo’n beladen geschiedenis? Voor alle betrokken partijen leverde dit interessante discussies en inzichten op, zoals: bekijk de sporthal als onderdeel van het grotere landgoed, en bekijk het WOII verhaal in de context van de lange landgoedgeschiedenis (laat de totale tijdlijn zien).
Bij de voormalige turnhal op landgoed Avegoor