Enkele jaren geleden werd in het Assinkbos bij Haaksbergen een bijzondere ontdekking gedaan. In het gebied, dat in de Tweede Wereldoorlog tot landgoed Het Lankheet van de familie Van Heek behoorde, zijn de funderingen teruggevonden van een raketlanceerbasis en een betonnen weggetje dat naar de opslagplaats leidde. Omdat de restanten waren bedekt met grond en beplanting was dit jarenlang onontdekt gebleven. Een bijzondere vondst, want hoewel in archieven werd gesproken over deze Duitse feuerstellung, was er nog geen bewijs voor gevonden. De lanceerbaan in het Assinkbos was één van de vier startbanen die de Duitsers aan het einde van de oorlog tussen Haaksbergen en Enschede bouwden, waarvan twee op landgoederen stonden.
De bouw van de lanceerbasissen vond tegen het einde van de oorlog plaats. De plaatsen waar de V1- of V2 lanceerbasissen werden gebouwd hadden vaak een goede verbinding met Duitsland via de weg of het spoor. Tegelijkertijd lagen ze in Overijssel en Oost-Gelderland op een veilige afstand van de frontlinie aan de oostkant van de IJssel. De lanceerplaatsen werden gebouwd op open plekken in het bos. Zo was er genoeg ruimte om de raketten te lanceren en de bomen boden tegelijkertijd camouflage. Op dit moment is van in ieder geval negen landgoederen in Overijssel bekend dat zij door de Duitsers werden gebruikt voor het lanceren, monteren of bevoorraden van de raketten: Mataram, Vilsteren, Archem, Eelerberg, De Gelder, Schoonheten, Het Paradijs, Oostermaet en De Helmer. In de speciale editie van Het Buiten over landgoederen in de Tweede Wereldoorlog werd al eerder geschreven over de vier V1-installaties die in 1944 rondom Deventer op de landgoederen ‘t Joppe, Schoonheten, Ampsen en Oolde werden gebouwd.
Kaart met de negen landgoederen in Overijssel en drie in Oost-Gelderland waarvan met zekerheid bekend is dat zij door Duitsers werden gebruikt voor het lanceren, monteren of bevoorraden van rakketten.
In november 1944 werd landgoed Archem van de familie Van der Wyck gevorderd door een afdeling van de Waffen SS voor het monteren van V2-raketten. Tot dan toe werd het landhuis bewoond door Frederica Sophia Carolina Speelman – Van der Wyck. De confiscatie betekende dat zij en nog vijf andere families het landgoed moesten verlaten. Mevrouw Van der Wyck vond onderdak op landgoed Beerze bij haar zwager Maximiliaan Robert baron Bentinck tot Buckhorst. Bentinck was getrouwd geweest met Jeanne Wilhelmina Speelman, een zus van mevrouw Van der Wyck, tot Jeanne in 1938 door een ongeval was overleden. Op Archem monteerde de Waffen SS de raketten in het Slingerbos, waarna ze werden gebracht naar de lanceerbasis op landgoed Eelerberg van professor F.A. Vening Meinesz, die hier zijn zomerhuis had. De raketten werden vanaf het hoogste punt van het landgoed Eelerberg gelanceerd. Het gebied rondom de lanceerplaatsen werd Sperrgebiet, verboden gebied. Dit betekende dat de bevolking rondom geëvacueerd moest worden. Op Eelerberg betrof dit de mensen die binnen de straal van een kilometer van de lanceerplaats woonden, wat betekende dat zeventien gezinnen hun huizen moesten verlaten. Vaak werden Duitse soldaten in de leegstaande woningen en boerderijen ondergebracht.
De lanceerplaats op landgoed Mataram van de familie De Vos van Steenwijk werd pas ingericht op 30 januari 1945. Bevoorrading vond plaats vanaf landgoed Vilsteren. Vanaf de vijf lanceerplaatsen op Mataram werden V2-raketten afgevuurd op de inmiddels bevrijde stad Antwerpen. Ook landgoed De Helmer van de familie Menko werd in het laatste oorlogsjaar geconfisqueerd om er een V1-lanceerplatform te kunnen bouwen. Soms waren de Duitsers te laat: de lanceerbasissen tussen Enschede en Haaksbergen zijn nooit in gebruik genomen omdat de oorlog inmiddels was afgelopen.
De langeafstandsraketten zorgden voor veel schade. Niet alleen vanwege de aanleg van de lanceerplaatsen, maar ook omdat de raketten regelmatig mankementen hadden en kort na lancering neerstortten, afzwaaiers genoemd. Soms trof dit de basis zelf, zoals de raket die op een Feuerleitpantzer op landgoed Mataram terechtkwam. In andere gevallen leden gebouwen schade, zoals op Schoonheten van de familie Bentinck gebeurde. Door het lanceren van de raketten ging de oudste boerderij van het landgoed, “het Wormer” in vlammen op.
Startbaan V-1 bij boerderij Braakhekke in Harfsen. Bron: stadsarchief Deventer, foto 10_FK5_1
Soms ondervonden landgoederen de gevolgen van de raketlanceerbasissen in de vorm van mislukte lanceringen, de afzwaaiers. Op 22 januari 1945 stortte laat op de avond een raket neer in het bos van landgoed De Gelder, waar het een enorm gat in de grond sloeg en veel bomen sneuvelden. In het dorp en bij het huis van de familie Pol, die naast het voormalige kasteel woonden, ontstond veel schade. Al eerder, in 1941, waren de kassen van het landgoed beschadigd door oorlogshandelingen. Begin 1945 bouwden de Duitsers geschutsopstellingen en tankgrachten op het landgoed.
Tegen het einde van de oorlog bliezen de Duitsers of de bevrijders enkele van de lanceerbasissen op. De startbaan bij boerderij Braakhekke in Harfsen (foto) was de enige baan die na de oorlog intact was. Hoe wordt tegenwoordig omgegaan met dit oorlogserfgoed? Bij De Oostermaet zijn de restanten van de lanceerbaan zichtbaar gemaakt en geeft een informatiebord uitleg over de baan. Op de plek van de lanceerbasis op Mataram zijn een informatiebordje en twee kunstwerken geplaatst. Allebei de kunstwerken staan in het teken van bomen: een boomstronk met een jaarring van V2 raketten en Littekens groeien met ons mee, een gedicht dat met roestvrijstalen letters in een boom is gemonteerd en dat in de bast zal vergroeien.
Bronnen:
• Meuleman, H. en van Limburg Stirum, H. ‘Stelling 525 Oolde’ in: Het Buiten, april 2020, nr. 4, jaargang 2, pp. 64-65.
• Koerhuis, B. ‘Typhoons zaaien 76 jaar geleden dood en verderf rond Lemele: felle jacht op V2-raketten’ in: de Stentor, 14-01-2021.
• Leeflang, J. ‘Betonnen blokken herinneren aan lanceerbaan V1 Lettele’ in: Reformatorisch Dagblad, 11-09-2015.
• REASeuro (2017) Historisch Vooronderzoek Niet Gesprongen Explosieven Overijssel PAS Cluster 1, RO-170149 versie 0.1, 13 juni 2017.
• Xplosure (2018) Vooronderzoek naar het risico op het aantreffen van Conventionele Explosieven in het onderzoeksgebied: “Zandwetering te Wijhe”, digitale uitgave.
• Stichting Archivariaat Bentinck – Schoonheten, nieuwsbrief november 2001, jaargang 6.
• www.canonvannederland.nl/nl/overijssel/salland/ommen/bezetting-en-bevrijding
• www.vergeltungswaffen.nl/lanceerlokaties.html
• www.landgoedereninoverijssel.nl/landgoed-detail/eelerberg.html
• nl.wikipedia.org/wiki/SS-Werfer-Abteilung_500
• www.kasteleninoverijssel.nl/pages/eelerberg.htm
• hethistorischportaal.nl/wp-content/uploads/Twente-en-de-Tweede-Wereldoorlog.pdf
• www.canonvannederland.nl/nl/overijssel/salland/dalfsen/lanceerbasis
• nl.wikipedia.org/wiki/Mataram_(landgoed)
• www.bentinckarchief.nl/sites/default/files/download/Activiteiten-Stichting-Archivariaat-Bentinck-Schoonheten-2017.pdf
• www.facebook.com/media/set/?set=a.613128895509263&type=3
• www.tracesofwar.nl/sights/1484/V1-Feuerstellung-519-Lettele.htm
• www.tracesofwar.nl/sights/87974/V1-Feuerstellung-Helmerhoek.htm